Op en neer in het moeras

Verlaag het waterpeil in het moeras tijdelijk en je krijgt er een veerkrachtig, gezonder en biodiverser ecosysteem voor terug. Dat is het advies van ecoloog Kerstin Bouma en haar collega’s van het Nederlands Instituut voor Ecologie (NIOO-KNAW). In de Oostvaardersplassen deed zich een bijzondere kans voor om uit te vissen hoe dit werkt. Op dat onderzoek in de modder en tussen het riet promoveert zij vandaag.

Hoe kan variatie in het waterpeil de biodiversiteit in moerasgebieden stimuleren? Tot nu toe wisten we wel dat dijken en dammen de dynamiek in een moeras verminderen, en daarmee ook de diversiteit van bijvoorbeeld vogels. Maar hoe dat kwam, wisten we nog niet. Het promotieonderzoek van Kerstin Bouma brengt daar nu verandering in.

Steeds opnieuw

De voedselrijke kleimoerassen van de Oostvaardersplassen boden een ideale gelegenheid voor de benodigde experimenten. In 2020 brachten de beheerders het waterpeil van het westelijke deel van het moeras voor een paar jaar omlaag: dat heet een ‘reset’. Tegelijkertijd bleef het oostelijke deel gewoon nat. Bingo: dé kans om het te vergelijken. Van nature vind je in zulke moerassen namelijk ‘boom-and-bust’ fases met afwisselend droge en natte tijden en daardoor vogels en vissen die afwisselend sterk toe- en afnemen. Het ecosysteem vindt zich eigenlijk steeds opnieuw uit.

Bouma vond dat het waterpeil sturend is voor de veranderingen in de plantengroei en ook bepaalt hoeveel voedsel er beschikbaar dan wel bereikbaar is. Bouma: “Denk bij dat laatste aan steltlopers. Deze vogels eten kleine dieren uit de waterbodem, maar kunnen daar alleen bij als het water niet te diep is. Het is dus van belang dat de bodem niet overal even diep ligt. Verder zorgen grote vissen – in dit geval vooral karpers – ervoor dat er minder voedsel is voor de vogels en dat het water troebeler wordt.”

Volgen

Met vegetatie-opnames in het veld en satellietbeelden volgden de onderzoekers de ontwikkelingen van de planten. Op sommige plekken werd de vegetatie afgeschermd van de plaatselijke grazers – edelherten en ganzen met name. En voor proeven met de aanwezige zaden in de waterbodem brachten ze voorzichtig een paar onverstoorde bodemkernen vanuit de Oostvaardersplassen naar het lab. Zowel zaden als voedingsstoffen blijven voldoende aanwezig ondanks alle wisselingen in het waterpeil en de omstandigheden.

Er is nog iets belangrijks te melden. “Je krijgt geen exacte kopie bij een herhaling,” legt Bouma uit. Als je een moeras opnieuw droog laat vallen, dan gebeurt er niet precies hetzelfde als de vorige keer. Tussen 1987 en 1992 ondergingen de Oostvaardersplassen namelijk ook al eens een compleet ‘rondje’ (cyclus) droog en nat moeras. Daarmee kon Bouma haar metingen van nu mooi vergelijken. Herhaling geeft dus geen garantie dat je precies dezelfde plantensoorten krijgt bijvoorbeeld. Zo blijven de details een verrassing.

Zeldzaam en waardevol

Kleimoerassen zijn relatief zeldzaam in Europa. Ze staan bekend om hun enorme voedselrijkdom en de opvallend grote aantallen water- en moerasvogels. Maar de druk op deze gebieden groeit, vooral door de mens, en dat heeft negatieve gevolgen. Het beheer van deze ecosystemen kent dus de nodige uitdagingen. Het onderzoek van Bouma en haar collega’s maakt nu de precieze werking van een wisselend waterpeil duidelijk, en daarmee is het mogelijk om gericht de biodiversiteit te verhogen in een heel landschap. “Dat geldt voor zowel natuurlijke als door mensen beheerde moerassen.”                                                                                         

Marker Wadden

“De grootste variatie in leefgebieden en dus in biodiversiteit krijg je waarschijnlijk als niet het hele gebied in dezelfde fase verkeert. Iedere fase, droog of nat of tussenin, kent eigen soorten die daar opbloeien.” Het is dus belangrijk om samen te werken op grotere schaal. In Nationaal Park Nieuw Land was het bijvoorbeeld heel goed dat de Oostvaardersplassen in de fase van het open water waren, terwijl de Marker Wadden op dat moment net de eerste pionierssoorten verwelkomden.

_________________________________________________________________________

Het Nederlands Instituut voor Ecologie (NIOO-KNAW) is met ruim 200 medewerkers en studenten een van de grootste onderzoeksinstituten van de Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen (KNAW). Het is gespecialiseerd in de ecologie van het water en het land: hoe werkt de natuur? Biodiversiteit, klimaatverandering en het duurzaam gebruik van land en water zijn de belangrijke thema’s waarvoor de onderzoekers hun ecologische expertise inzetten. Sinds 2011 is het NIOO gevestigd in een duurzaam gebouwd onderzoekspand in Wageningen. De historie van het onderzoek gaat 70 jaar terug en loopt door ons hele land, en ver daarbuiten. www.nioo.knaw.nl

Voor meer informatie:

• Onderzoeker Kerstin Bouma, afdeling Aquatische Ecologie, Nederlands Instituut voor Ecologie (NIOO-KNAW), k.bouma@nioo.knaw.nl
• Promotor Prof. dr. Liesbeth Bakker, afdeling Aquatische Ecologie, Nederlands Instituut voor Ecologie (NIOO-KNAW), l.bakker@nioo.knaw.nl
• Hoofd wetenschapscommunicatie Froukje Rienks, Nederlands Instituut voor Ecologie (NIOO-KNAW), tel. 06-10487481 / 0317-473590, f.rienks@nioo.knaw.nl